persblog.be – Verhalen uit en over Gent – naar hoofdpagina
Satirisch weekblad De Zwijger. Vernieuwend in de vroege jaren ’80
VOLK – 09 februari 2019 – Het satirisch weekblad De Zwijger – met een eersteling in januari 1982 – had in wezen niets met Gent te maken, wat niet weg neemt dat vele Gentse kopstukken uit die tijd de revue passeerden in met zurige of zuurzoete inkt geschreven artikels, zoals daar zijn: Wilfried Martens, Willy De Clercq, Guy Verhofstadt, en anderen.
L’Enfant Terrible, ooit een café Bij Sint-Jacobs, was geloof ik ook de Geuzennaam van Johan Anthierens, die, verder niets met Gent te maken had, te ware dat zijn broer Karel aan de Forelstraat werkte als hoofdredacteur van Het Volk, maar dan wel tien jaar nadat het satirisch weekblad De Zwijger op de fles was gegaan. Karel was redactiesecretaris geweest en Johan hoofdredacteur van zijn eigen kweek.
Laat het 35 jaar geleden zijn dat Johan Anthierens er de brui aan gaf, voor wat zijn geesteskind De Zwijger betrof. Het blad hield me in de ban. Johan was een lefgozer voor zijn tijd. Aan mij heeft de redactie gedurende zo goed als alle weken van verschijning BEF 35 verdiend, want zo veel kostte een exemplaar in de kiosk.
Nota bene: het geld was toen drie keer zo veel waard als nu. Na elke aankoop likte ik met mijn ogen de verse inkt van de bladspiegel. Net zoals ik eind de jaren ’70 de columns van hoofdredacteur Piet Teigeler in het weekblad Panorama verzwolg, en het vuur voor journalistiek te pakken kreeg. In een column waar de vonk bij mij oversloeg, beschreef Piet Teigeler hoe hij ’s winters bij het haardvuur zijn proza pleegde. De romantiek van de journalistiek. Ik begon alvast te oefenen middels een klaskrant, en dat was lang voor ik zelf over een haardvuur beschikte. Het toeval wil dat Johan’s broers Karel en Jef ook voor het weekblad Panorama hebben gewerkt…
De titel van het satirisch weekblad verwijst naar Willem De Zwijger, die – en hier spitst de Gentenaar de oren – oorspronkelijk de steun genoot van Keizer Karel om zich staande te houden in zijn prinsdom van Orange, gelegen als een eiland in Frankrijk.
Aldaar onderwezen, werd hij een van de belangrijkste edelen aan het Hof van Keizer Karel in Brussel. Later werd hij een opponent van diens zoon Filips II, omdat hij het protestantisme verdedigde en de inquisitie veroordeelde. De tijd van de Geuzen… Dat hij met een Egmont getrouwd was, hielp ook niet. Willem De Zwijger streefde uiteindelijk naar een afscheuring van De Nederlanden van Spanje. In 1578 werd even hij Prins van Gent. De Spaanse reactie leidde tot de 80-jarige oorlog tijdens welke Willem en zijn leger na verloop van tijd de huidige grenspaaltjes tussen Vlaanderen en Nederland heide.
Smurfenzanger
Was Johan Anthierens zelf een zwijger? Helemaal niet. Au contraire. Hij was contrarie, tegendraads. Johan dramde ooit in een praatprogramma op de openbare omroep – er was toen nog geen andere – waarin hij gastheer was, zo hard door, dat hij na afloop terstond ontslagen werd. Bij de toenmalige BRT moest je, bij wijze van spreken, al bijna je medewerkers verkracht of vermoord hebben alvorens ontslag te krijgen. Zo bont had Johan het gemaakt. Niet letterlijk natuurlijk.
Johan schoffeerde tijdens de uitzending zijn gast – zijnde Smurfenzanger Vader Abraham – een halve heilige – zodanig dat het studiogesprek in een hitsige monoloog van Johan verzandde. Hitsig en vittend als een fundamentalistische dominee, aangevuld met praat die een persoonlijke psychoanalytische worsteling leek te verraden.
Zwijgen deed hij dus niet. Ook niet nadat hij van dat praatprogramma was afgevoerd. We schrijven 1978. Begin 1982 startte hij zijn satirisch weekblad De Zwijger. De bladtitel verwijst naar Willem De Zwijger.
“Dankt Willem De Zwijger zijn naam aan het feit dat hij in z’n hele leven (1533-1584) nauwelijks een bek heeft open gedaan?” vraagt een redactielid zich af in een column in het allereerste nummer. Het antwoord: nee. “Wél: omdat hij op het juiste ogenblik kon zwijgen. Hij was katholiek opgevoed aan het hof van Keizer Karel, maar deed er het zwijgen toe wanneer Calvinisten hem vroegen om alle papen in de Lage Landen op te knopen.”
In diezelfde column wordt Wilfried Martens genoemd als een politieke nazaat van Willem De Zwijger. De auteur reikt ook een voorbeeld aan. Toenmalig minister van buitenlandse zaken Leo Tindemans en premier Martens, nochtans partijgenoten, zouden elkaar niet kunnen luchten hebben. Zo ging het gerucht. Vraag van De Zwijger: Is dit gerucht waar? Antwoord: “We weten het niet want ze verzwijgen het.”
De geketende eend
De Zwijger was een weekblad in tabloidformaat, inhoudelijk geïnspireerd door het Franse satirische blad Le Canard Enchaîné. Over het satirische blad Charlie Hebdo – dat in 1981 stopte, om slechts tien jaar later te herrijzen – had Johan Anthierens al in 1982 enkele jein‘s. Hij vond het blad platvloers. Tetten, kutten en stront dropen van het papier. En over de tekstuele inhoud zei hij: “Het woord schuttingtaal is ontoereikend om de libertijnse verve te vangen waarmee waarheden werden bijgekleurd.”. By the way: Kamagurka – een adoptief Gentenaar – maakte ooit als cartoonist zijn Frans debuut bij Charlie’s voorloper Hara-Kiri.
De huiscartoonist van De Zwijger was echter ZAK. Dit is het pseudoniem voor Gentenaar Jacques Moeraert.
Ook Gentenaar Johan Anthonis leverde een paar redactionele bijdragen in de beginperiode in de vorm van poëzie of cursiefjes. Zelf zei hij daarover in deze blog (Lees: Dagboek van 55-plus werkzoekende): “Anthierens was in een radio programma van Jan Van Rompaey geweest om de komst van zijn nieuw satirisch blad aan te kondigen en hij was meteen ook op zoek naar nieuw talent. Ik had daar op inspelend een handgeschreven dichtbundeltje naar hem opgestuurd en hij reageerde met “daarin vind ik veel inspirerends”…
Johan huisde met zijn redactie – ik meen mij te herinneren twee hoog – in een appartementsgebouw in Etterbeek – wat voor de etter van de journalistiek al een heel toepasselijke gemeentenaam was. Maar er was de overtreffende trap: het Etterbeekse redactieadres lag aan de… Willem De Zwijgerstraat/ Rue du Taciturne!
Ik kruiste hem daar ooit in de hall op de smalle draaitrap. As far as I can remember vond dit plaats tijdens de zomer van 1983. Ik, 24 jaar: klimmend op de trap naar de flat op de eerste verdieping van een maat van mij. Hij, 44 jaar: afdalend naar de voordeur. ‘Elkaar kruisen’ is een stijlfiguur. Je schuurde haast langs elkaar heen op dat smalle wenteltrapje. Om dit te vermijden, hielden we tijdens het elkaar kruisen tijdens een fractie van een seconde een spontane soortement stijldans. Mocht ik nu een youngster van mijn tijd zijn, had ik achter mijn laatste zin ‘OMG’ gezet. 😉
Gentenaars
In zijn blad nam hoofdredacteur Johan Anthierens en zijn redactie vooral, maar niet uitsluitend, de politiek op de korrel, maar vaak veel te oppervlakkig. Johan & co schreven hetzij satire, hetzij kul ofte kolder over politici en de politiek. Daarbij spaarde hij geboren Sleidingenaar, en eeuwig resident van Campo Santo, Wilfried Martens niet.
Van deze voormalige Eerste Minister onthielden we dat hij tijdens zijn legislaturen overal en altijd “het licht aan het einde van de tunnel” zag. En ook: de man die de eerste staatshervormingen bemeesterde, met achter de schermen De Koning/Le Roi/der König. Het postuurke van die toenmalige koning staat in het Citadelpark, aan de kant van de Leopold II-laan.
Vooral de eerste nummers van De Zwijger ontgoochelde vele enthousiastelingen van het satirisch format: er was meer kul dan satire. De verwachtingen werden niet ingelost. Ze stegen niet uit boven het niveau van een gedurfde schoolkrant. Later kwam er verbetering.
In het eerst nummer lazen we een brief gericht aan de redactie, geschreven door niemand minder dan Gentenaar Willy De Clercq, bompa van de huidige burgemeester. Op vriendelijke wijze dicteert hij in welke toonaard die lieden van De Zwijger hun satirisch blad dienen op te stellen: “… Ik hoop dat uw blad met milde humor, niet kwetsend, er zal in lukken het politieke bedrijf en andere leuke situaties door te lichten.” Hij sprak allicht voor zichzelf, uit preventie.
Fijnzinnige satire zou het niet altijd worden, dat bewees reeds de cover van het daaropvolgende – tweede nummer. In een verslag naar aanleiding van een congres van de liberalen, wordt de nieuwe voorzitter, Gentenaar Guy Verhofstadt, geblokletterd als “broer konijn”. Een cartoon van een figuur met grote voortanden illustreert het artikel. Die cartoon of een variant zou later nog minstens een paar keer opduiken.
Niet enkel politici moesten het ontgelden. Lang voordat hij in de politiek zou treden, werd ook over, de toen in Gent verblijvende en werkende, econoom Jean-Pierre Van Rossem een boekje opengedaan. In een bericht in het voorjaar van 1982 vermeldt De Zwijger een klacht tegen “de marxistische econoom die zich in een rode Ferrari pleegt te verplaatsen“. Hij zou wat jonge maagden in zijn net gelokt hebben, met een juridisch onderzoek tegen hem als gevolg.
De Zwijger botste niet met iedereen. De “aangelande” of “ingelande” Gentenaar Hugo Claus kreeg midden april 1982 in De Zwijger een volledige bijlage voor een voorpublicatie van ‘Het Verdriet van België’ die hij toen in zijn huis in de Pussemierstraat, steegje bij Onderbergen, had zitten pennen. (Lees op deze blog: De Gentse straten van Claus & co)
Wie ook buiten schot bleef was adoptief Gentenaar Herman Brusselmans die op de redactie zijn toen nog maagdelijke pen kwam slijpen. Datzelfde jaar zou hij zijn entrée in de Letteren maken middels zijn eerste bundel: ‘Het zinneloze zeilen’, vier absurdistische verhalen tellend.
Jan Hoet kwam zijn beklag doen in De Zwijger. In 1982 wachtte hij al zeven jaar op een eigen stek om zijn actuele kunst onder te brengen. Hij heeft enkel wat stoffige achterzaaltjes van het MSK gekregen. Op een ander moment is zijn collectie ondergebracht in de kazematten (oude ondergrondse legerversterkingen) van het Citadelpark. Citaat: “Er wordt daar gewerkt en geleefd temidden van de geleedpotigen, mensvriendelijke knaagdiertjes, niet eetbare kelderzwammen en zeg maar vier-, vijfhonderd kunstwerken die hij de afgelopen jaren heeft gekocht, maar waar geen tentoonstellingsruimte voor gevonden werd.”
Toenmalig burgemeester Placide de Paepe krijgt een ferme sneer in het artikel omwille van zijn desinteresse. Citaat: “…wiens hoogste kunstgenot erin bestaat naar het gezang van zelfgekweekte kanaries te luisteren...” Wat Jan Hoet toen niet wist, is dat hij nog 17 jaar zou mogen wachten, tot in 1999, vooraleer hij zijn SMAK zou krijgen.
En toen zweeg De Zwijger, satirisch blad van enfant terrible Johan Anthierens
Het liep niet goed af met De Zwijger. De verwachtingen waren te hoog gespannen geweest na een roezige persaankondiging, de eerste nummers te flauw, de grafiek te slordig… De valse start zorgde voor ontgoocheling bij de lezers. Ook al kwam er redactionele en grafische verbetering, toch bleven er vele andere kopbrekens, organisatorische, financiële en redactionele, waardoor het blad afkalfde in snedigheid en in oplage.
Het hielp natuurlijk ook niet dat een belangrijke zakenrelatie van Herman van Hove en Fons van de Putte, financiers van De Zwijger, een veeg uit de pan kreeg in het blad. Die zakenrelatie heette Roularta.
Johan Anthierens was zijn hele leven lang het enfant terrible. Zo was het ook begonnen bij Knack: met anarchistische columns. Na tweeënhalf jaar, midden 1984, viel een oorverdovende stilte in het appartement op de tweede verdieping aan de Willem De Zwijgerstraat/ Rue du Taciturne in Etterbeek. De Zwijger zweeg. F.D.
Lees hier over de schandalen die Gent teisterden in de decennium-wende ’70-’80
Lees ook op deze blog: Lappersfort-astronaut en Walhalla der ego’s
Lees ook op deze blog: 1970s-’80s. Er waren toen nog zekerheden in het leven
Lees ook op deze blog: Het liederlijke leven van een Gentse gazettenman
De stadskrant die even furore maakte
Lees op deze blog:
