STAD – 25 december 2024 – Mocht het plein kunnen vertellen over wat er allemaal gebeurd is aldaar doorheen de tijd, dan kon je boekdelen vullen. Wij vatten de geschiedenis van de Vrijdagmarkt voor je samen. Dit verhaal hoort bij de artikelenkreeks over dit plein.
Een vleugje geschiedenis
“Speelde een belangrijke rol in het politiek en sociaal leven van de stad, ontelbare feestelijkheden, maar ook onlusten en gevechten vonden hier plaats.
Genoemd naar de markt die ook nu nog iedere vrijdag wordt gehouden. Het oude uitzicht, met 17de-eeuwse en 18de-eeuwse bebouwing, laatst genoemde voornamelijk ter vervanging van houten gevels, is tamelijk goed bewaard en wordt weinig geschonden door storende nieuwe bouw.
De grootste veranderingen vonden plaats circa 1900 door het bouwen van ‘Ons Huis’ en door het trekken van de brede Baudelostraat.”
“Het beeld van Jacob van Artevelde in het midden van het plein werd in 1863 vervaardigd door Pierre de Vigne-Quyo.” Bron: ‘Inventaris Onroerend Erfgoed‘
In ‘Ons Huis’, waar de socialistische mutualiteit en vakbond zetelt, zit in de gevel een gedenksteen die verwijst naar Lieven Bauwens. Immers stond zijn geboortehuis op deze plek aan de kant van de Waaistraat.
Een (zwart) wolkje geschiedenis
… over één van de zwarte bladzijden van de Vrijdagmarkt, en over vér daarbuiten. Wat gebeurde er na de moord op Jacob van Artevelde: ‘Kwade Maandag’, ‘Goede Dinsdag’.
Onder leiding van Jacob van Artevelde had Gent, en Vlaanderen, bij het begin van de ‘Honderdjarige oorlog‘ tussen Fransen en Engelsen voor die laatsten gekozen, omdat Vlaanderen met haar lakennijverheid afhankelijk was van Engels wol.
Op 2 mei 1345 werd een bloedige strijd geleverd tussen de twee machtigste gilden van de stad – volders en wevers. Op de Vrijdagmarkt vond ‘Kwade Maandag‘ plaats. De wevers doodden er vijfhonderd volders.
Een kleine twee maanden later, op 24 juli, werd ook lakenkoopman Jacob van Artevelde vermoord. Dit laatste vond plaats bij de Kalandeberg, in de Paddenhoek. Het is nooit duidelijk geworden wat het motief was voor die moord.
Nog geen vier jaar later keerden de kansen. Opnieuw vloeide bloed tussen beide gilden. De volders stootten de wevers van hun “troon”.
Dit gebeuren heet in de geschiedenisboeken: ‘Goede Disendach‘ ofte ‘Goede Dinsdag‘.
Lodewijk van Male, de graaf die maar heel erg moeilijk zijn gezag kon laten gelden in Gent, werd hierdoor in het zadel gezet.
Internationaal zou dit betekenen dat Vlaanderen in zijn geheel van kamp zou veranderen. Terwijl voorheen gekozen werd voor de Engelse koning in zijn strijd tégen Frankrijk, koos Vlaanderen nu partij voor de Franse koning en dus tégen de Engelsen. Daar had de Vlaamse economie onder te lijden.
De schoonzoon van Lodewijk van Male, was de bourgondiër Filips de Stoute, en die was de oom van de jonge koning ‘Karel VI van Frankrijk’.
Geschiedenis – Terechstellingen, beeld van de Keizer Karel, Lakenmetershuis…
De Vrijdagmarkt mag dan vandaag een vredig oord van terrasjes en markten boven een ondergrondse parking zijn, het was eertijds dikwijls een oord van woelige taferelen. In een vorige editie van deze reeks hadden we het over de (late) middeleeuwen, met Artevelde, de strijd tussen wevers en volders…
Het plein was niet altijd even vredig als vandaag… Hier noemen we een paar gewelddadige feiten uit de Spaanse Tijd.
In 1530 werd op het plein overgegaan tot de executie van Ridder Josse De Backere die als eerste werd beschuldigd en berecht voor ketterij. Eerder werd hij gefolterd. Tussen 1530 en 1576 werden vele protestanten op dit plein terechtgesteld. Ook in het jaar van de ‘Beeldenstorm’, in 1566.
In 1599 – een veertigtal jaren na de dood van Karel V – inaugureerde Jacob de Langlé, hoogbaljuw, het voetstuk voor het beeld van de keizer. Die eerste steen was er één van de drieenveertig voet hoge pilaar van het monument legde, waarop enkele maanden later het beeld van de keizer, in het hout gesneden door de Antwerpenaar Robrecht de Nole, werd gehesen. In 1662 viel het beeld in gruis aan de voet van zijn ronde zuil. Het Stadsmagistraat besloot een nieuw houten beeld op de zuil te hijsen, ditmaal uit een “schoon dicke gaeve eecke”. Het was Goorik Picq, een Gentse beeldhouwer, die de opdracht kreeg. Bron: Openjournals UGent, door P Kluyskens in 2011.
Het ‘Lakenmetershuis’ was eerder het huis ‘De Wulf’ waar de Corduwaniers vergaderden. ‘Corduwaniers’ waren de betere schoenmakers. In hun naam zit het Spaanse Cordoba verscholen. Ze waren aktief in de Corduwaniersstraat in het Patershol. Cordoba was al in de middeleeuwen beroemd om haar leernijverheid.
De classicistische halsgevel werd vervaardigd door de bekende Gentse architect Bernard De Wilde in 1771-1772. Vanaf 1868 was het Willemsfonds er gevestigd.
Het gelijkvloers wordt nog gebruikt voor socio-culturele activiteiten, zoals bv. ’t Spelleke van drei kluiten’ van ‘Pierke Pierlala‘.
Alvorens het ‘Willemsfonds’ er een centrum van Vlaamse cultuur in maakte, heette de plek het ‘Lakenmetershuis’ en was het de plek waar laken gemeten werd dat door de wevers van den buiten werd verkocht.
Geschiedenis – Franse Tijd: Vrijheidsbeeld…
Op 26 augustus 1796 vond hier op de Vrijdagmarkt, voor de eerste maal in Gent, een executie plaats met de guillotine. Het betrof een jonge wever uit Nazareth die terechtstond voor moord en baanstroperij (struikroverij). De laatste onthoofding vond plaats op 25 januari 1822 toen Lieven van Butsele voor vadermoord zijn vuist werd afgehakt om uiteindelijk door de guillotine een kopje kleiner te worden gemaakt.
Op de Vrijdagmarkt werd op de leegstaande sokkel waarop ooit het beeld van keizer Karel had gestaan, een houten Frans ‘vrijheidsbeeld’ geplaatst. Op dezelfde markt stond ook een Franse ‘Vrijheidsboom’, een symbool van de Franse revolutionairen.
“Twee eeuwen lang heeft Karel V midden de Vrijdagmarkt op een hoge zuil geprijkt en het waren de Fransen, de Republikeinse legers die bij het binnentrekken van onze stad, als eerste bewijs van hun haat tegen de tirannie en van hun zogezegde vrijheidsliefde, het beeld van de keizer van zijn voetstuk rukten en met een koord om de hals door het opgehitste gepeupel langs de straten van de stad lieten sleuren.” Dixit ‘Open Journals’, UGent, Paul Kluyskens, 2011.
In die tijd werden belangrijke plaatsnamen vervangen door Franse. De Vrijdagmarkt werd “Place de la Liberté”
In onze blog hebben we een volledige serie, gewijd aan Napoleon en de invloed die hij heeft uitgeoefend op Gent: ‘Wat had Napoleon met Gent te maken?‘
Nadat Keizer Karel in 1540 de macht van de gilden had ontnomen, kwam het Toreken in privé-handen. In 1883 kocht Gent het terug en na het einde van de noodzakelijke restauratiewerken in 1983 verkreeg het zijn huidig uitzicht. Nu is er het poëziecentrum gevestigd. Dit zal over afzienbare tijd verhuizen (zie hoger).
In 1837 werd een historisch balkon aan de vroegere woning van Jacob van Artevelde aan de Kalandeberg gerestaureerd. In 1845 liet de stad een borstbeeld vervaardigen van Jacob van Artevelde en werd het huidige Sint-Annaplein naar hem genoemd. In september 1863 kreeg Jacob van Artevelde een standbeeld op de Vrijdagmarkt.
Geschiedenis – ‘De Bonte Mantel’ (‘Keizershof’) en het ‘Tooghuis’
In het nr. 47, daar waar nu het ‘Keizershof’ is, was het huis gekend als ‘De Bonte Mantel‘. “Woning van de Gentse geschiedschrijver en factor (= dichter-voorzitter) van de rederijkerskamer ‘Maria T’Heeren’, Marcus van Vaernewyck (1518-1569).
Zijn bekendste werken zijn de ‘Historie van Belgis’ (= Vlaanderen) en zijn ooggetuigenverslag van de beeldenstorm in ‘Van de beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelijk in Ghendt 1566-1568‘.
Op de topgevel staat sinds 1880 zijn borstbeeld, daaronder zijn lijfspreuk ‘Laet vaeren nydt‘, gesteund door de staart van twee dolfijnen (symbool van aanzien en strijdvaardigheid). In de 17de eeuw stond het huis bekend als ‘De bonte mantele’. Dixit routeyou.com
Het nr. 49 is tevens erg merkwaardig, o.a. door haar grote barokke houten poort. Daar was het zgn. ‘Tooghuis‘ gevestigd. “Oorspronkelijk een zeer weelderig huis met een houten gevel. De overgebleven monumentale poort geeft ons een idee van de grootte van het huis : een klein paleis. Vóór dit 18de-eeuwse herenhuis stond hier een houten huis. Het speelde in vroegere tijden een belangrijke politieke en sociale rol in het stedelijke bestaan. Het was de plaats waar vanaf de 14de eeuw volksvergaderingen werden gehouden. Er was een grote buitentrap die naar een houten balkon op de eerste verdieping leidde. Van op dat balkon kon iedereen die dat wilde, zijn zegje doen. Men kon er zijn ‘vertoog’ houden.
Dit was ook de stek waar de schepenen samentroepten om een steekspelletje of een terechtstelling mee te pikken en waar de hoofdmannen in tijden van crisis de koppen bij elkaar staken. De beraadslagingen werden vanuit het raam aan het volk meegedeeld. In dit pand “toogde” de graaf zich aan de Gentenaars, nadat hij plechtig was aangesteld, en gezworen had, de voorrechten van de Gentenaars en van de stad te zullen handhaven. Hier, op het balkon, ontving hij op zijn beurt de eed van trouw van ’t volk.” Dixit routeyou.com
Links van de Serpentstraat, al officieel op de Kammerstraat nr. 2, maar toch plakkend tegen de Vrijdagmarkt, ligt het zogenaamde ‘Vry Huys – Vry Erve‘.
“(…) brede voorgevel met klokgevel en bekronend driehoekig fronton, (…) volgens archiefstukken gedateerd 1717.”
Volgens Guido Deseyn, in zijn boek ‘Gids voor oud Gent’ (Standaard Uitgeverij, 1986) heette de Serpentstraat vroer ‘Wanresteghe’ of ‘Wandelstrate’.
Geschiedenis – Enkele bijzondere randaspecten
‘DULLE GRIET’
Niet op de Vrijdagmarkt, maar op het aanpalende plein ‘Grootkanonplein’ staat… inderdaad… het groot kanon, genaamd ‘Dulle Griet’. Het kanon kwam in Gent aan in 1578. Het was al minstens honderd jaar oud toen het hier aankwam. Het is vervaardigd tijdens de Bourgondische tijd. Het achterdeel verwijst naar het “wapen” van de hertogen. Het is “geïmporteerd” uit Oudenaarde ten tijde van de ‘Calvinistische Stadstaat‘, toen Gent en Vlaanderen probeerden te ontsnappen aan de Spaanse gesel. Het kanon had moeten dienen om de Spaanse aanvallen op de stad te weerstaan. In die periode was er felle oproer in de Nederlanden tegen het Spaanse bewind, zo ook in Gent. Echter bleek het kanon bij aankomst in Gent onbruikbaar.
Eerst noemde men het plein ‘Wannekensaard’, naar de nabijgelegen brouwerij ‘het Wannekin’. Dixit Guido Deseyn in zijn ‘Gids voor oud Gent’ (Standaard Uitgeverij, 1986).
FRIETKOT
“Grote porties en lekkere frieten in een gezellig karretje op de Vrijdagmarkt. Minpuntje is wel dat er geen zitplaatsen aanwezig zijn.” [Op de foto waren die er intussel wél]. Dit schreef ‘Tripadvisor’ ooit. Helaas valt niets meer te schrijven over dit frietkot. Het is verdwenen.
In november 2021 viel het verdict. Gezien de eigenaar het standgeld aan de Stad Gent niet meer kon betalen, werd het “chaletje” weggesleept. Er was in die tijd veel commotie rond het verhogen van het standgeld door de Stad. Ook de ‘Blauwe Kiosk’ op de Kouter en de frituur op het Fratersplein verdwenen. (De ‘Blauwe Kiosk’ is inmmiddels terug).
ONDERGRONDSE PARKING EN “DE REUS”
De ondergrondse parking op de Vrijdagmarkt was klaar in 1982. Gedurende de aanleg ervan werd het standbeeld van Jacob van Artevelde (uit 1863) naar veiliger oorden overgebracht. Een andere keer dat het standbeeld van Jacob van Artevelde van zijn sokkel “verdween”, was in het voorjaar van 2013, zes jaar geleden. Eigenlijk werd hij enkel aan het zicht van de toeschouwers onttrokken. En dit voor werken aan zijn sokkel.
Lees in dit verband ook op deze blog: ‘Over de ‘Reus van Gent’: toen Jacob zijn sokkel verliet‘
Lees ook op deze blog:
