persblog.be – Verhalen uit en over Gent – naar hoofdpagina
middeleeuwse gracht rondom gent
STAD – 14 januari 2023 – Wie heeft nog niet gehoord van de Rietgracht? Wie weet waar die ligt? Werd ze gegraven rondom het middeleeuwse Gent? En wie weet dat die gracht een bedoeling had? Is ze een soort markering van het territorium? Was ze een verdedigingsgracht?
Victor Fris (1877-1925) leende niet alleen zijn naam voor een straatje opzij van de Gebroeders De Smetstraat, 😉 hij was hoogleraar aan de Gentse universiteit, stadsarchivaris en boekenauteur.
In zijn boek ‘De oude straatnamen van Gent’ – dat ons werd toegeschoven door Eddy Levis, voorzitter van de ‘Sosseteit‘ – vinden we in de alfabetische lijst der straatnamen: ‘Rietgracht’.
De Rietgracht, dus. Wat schrijft Victor Fris?
“Rietgracht of Rijtgracht was de gracht die het schependom van Gent afbakende. Hij liep in het westen uit de Leie door Bourgoyen, en dan schuinsweg van den ‘drie pikkel’ of galg bij Mariakerke naar de Oude Lieve, om van daar Meulestede te bereiken. In ’t oosten liep hij op zekeren afstand van de Sassche vaart, en doorsneed de heirwegen naar Antwerpen en naar Dendermonde om de Schelde te bereiken rechtover het Ste-Claraklooster op de Schelde; hier diende de stroom tot grens tot Ottergem, pachthof van den prelaat van St Pieters. In ’t Zuiden vormde de gracht de grensscheiding tusschen Gent en Zwijnaarde en liep zoo tot de Hassels.
Wel is waar teekent Hondius [cartograaf], op zijn kaart van het Distrikt van Gent de Grietgracht door de Hassels, doch is dit bepaald mis.
Om volledig te zijn moeten wij nog vermelden dat op Gentbrugge er een Grietgracht was, die liep voorbij het kasteel Triest, door den Gontroodschen weg, naar het St-Daneelkapelleke en zich te Ledeberg in de Schelde wierp.
Voegen wij hier bij dat de Rietgracht, ondanks de bewering van Hondius op zijn hoogervermeld plan, geenszins “de separatie van de juridictie van Gendt” vormde: inderdaad de abt van St Pieters oefende zijn gerecht uit over de heerlijkheid van St-Pieters die binnen deze omheining lag.
De naam Rietgracht komt van Rijtgrachct, die men reeds ontmoet in 1313. Rye of reie wil zeggen loopend water; men vindt rei terug in Tichelrei; in Antwerpen heet men zulk water eene rui. Overigens men gebruikte hier voortijds het woord Rijt, met de uitspraak riet; daarnevens ontstond de vorm Rijtgracht, op ’t oogenblijk dat men de beteekenis van ’t woord rijt of reit vergeten had.
Ja, in de eeuw der Renaissance dacht men dat die gracht gegraven werd tijdens Margareta van Konstantinopel, en ’t is in dien tijd dat Hondius op zijn Distriktkaart “Grietgracht”, Fossa Margaritica” schrijft, alhoewel die gravin nooit iets met dien gracht had te maken: dit is dus eigenlijk een woordenspel dat op volksetymologie berust. Het zelfde geldt voor “Vrijtgracht”, dat slechts zin heeft voor zooveel men wil dat diezelfde gracht ook als eene verdedigingslinie kan aanzien worden, maar zulks deed hij nooit.
Wanneer werd nu die gracht gegraven? Voorzeker niet ineens. In 1313 vermeldt men de Grietgracht te Maelte op St-Pieters; in 1326-1327, wordt hij hergraven of gegraven in den Noordmeersch te Meulestede; in 1451-1452 wordt hij “bij conincstavelrien” gedolven in de richting van Wondelghem.
Zeer dikwerf geboden de schepenen aan de oeverbewoners die gracht te kuischen; zoo deed nog de opstandige gemeente tegen Keizer Karel, door een besluit der Collatie van 26 Oogst 1539.
Door zijn vonnis van 29 April 1540, veroordeelde Karel V de stad om den Rietgracht te vullen, en de oeverbewoners schadeloos te stellen voor de gedane kuischkosten. Doch het eerste gedeelte der Sententie werd nooit uitgevoerd. In een der Registers van de Contributie geheeten ‘het huisgeld’, leest men “dat sinds 1540 alle degenen die woonden binnen de Vrijtgracht aangezien werden als burgers van Gent en als zulks in justitie betrokken werden zonder oppositie voor schepenen van Gent, zoowel die van Gent-brugge, Lede[berg], St-Pieters-Aalst, Aaigem, Rooigem, Meulestede als St-Pieters binnen de muren (14 october 1568)”; maar men lette wel op dat dit alleen betrekking heeft op het huisgeld, en niet voor het overige van ’t gerecht.
Men weet dat het “vrijdom” van Gent, afgeteekend door de Rietgracht, tegenwoordig ongeveer samenvalt met de omheining van het stedelijk grondgebied.“
Wat te onthouden?
Riet wordt soms Griet of Rijt of Vrijt of Bevrijt…
‘Rij’ of ‘rei’ betekent stromend water. Later verbasterde het woord tot ‘riet’.
Het kan ook dat je in deze blog leest over de Leebeek of Maalte, onderdelen van de Rietgracht, die dus een verschillende naam dragen. Dit is het geval in Zwijnaarde-Sint-Denijs-Westrem. In laatste deelgemeente wordt de gracht ook ‘Maalte’ genoemd, verderop ook ‘Leebeek’. Daarvan loopt ook een stuk door Nieuw Gent.
In Sint-Amandsberg ligt nog een stuk Rietgracht achter de Tienmeterstraat, in de buurt van de Dampoort.
Aan de Bourgoyen, tegen Mariakerke, is nog een stuk Rietgracht zichtbaar ter hoogte van de hoosmolen in de ‘Boerse Poort‘.
Alsook aan de Grensstraat bij Wondelgem.
De gracht werd gegraven in een vrij grote straal rondom het middeleeuwse Gent. Ze sloot aan bij Lieve, Leie en Schelde. De voltooiing nam verschillende tijdsperiodes in beslag.
Die gracht had als bedoeling om een markering van het territorium te zijn: de grens van het ‘Gentse Vrije’. Het was ten dele een rechtsgebied.
“In alle geval was ze geen verdedigingsgracht, want daar was ze niet voor geschikt” schreef Victor Fris.
Maar er was een uitzondering: “door Gentbrugge en Ledeberg loopt een waterloop met de naam Rietgracht, hoewel die hier buiten de oude grens van het grondgebied van Gent bevindt. Ze vormde wel deel van de verdedigingslinie een functie waaraan ook het Braemkasteel zijn ligging langs deze gracht te danken heeft”. De quote komt uit wikipedia. Een stuk daarvan is nog te zien bij kasteel Rattendaele.
Tot slot. De volgende wijsheid haalden we eveneens uit wikipedia: “Dat de Rietgracht eeuwenlang belangrijk was, wordt ook gesymboliseerd aan de zuil op de Charles De Kerckhovelaan [sic], waar in de waterpartij de vier belangrijkste Gentse waterlopen vertegenwoordigd zijn: Schelde, Leie, Lieve en Rietgracht.”
Bron
Het boek ‘De oude straatnamen van Gent’ van Victor Fris is uitgegeven en gedrukt door de Gentse Volksdrukkerij in 1925 en het bevat 234 pagina’s. Het papier is ouderwets vergeeld. Gezien we het online raadpleegden (via een document van UGent) konden we er niet aan ruiken. Alle gekheid op een stokje. Oude boeken ruiken naar iets, en dit is deel van de beleving. Nieuwe versgedrukte boeken ruiken naar inkt. Van oude boeken weet men het nooit. Oude boeken herbergen soms ook miniscule glinsterende insectjes. Boekenworm? Oorworm? Wie zal het zeggen. Maar dit geheel terzijde. We zijn er van gespaard gebleven. 😉
Lees ook op deze blog:
