persblog.be – Verhalen uit en over Gent – naar hoofdpagina
Tina De Gendt in het ‘STAM’
STAD – 07 december 2024 – Welke poorten had de stad? Waar moesten ze voor dienen? Vind de uitleg bij de poorten en hun namen, achterhaal hoe de stad met haar poorten- en verdedingsstelsel groeide, en wanneer en waarom het einde van de poorten werd ingeluid.
De video is van ‘Cultuur in Beeld’
WELKE POORTEN HAD GENT?
Afhankelijk van de groei van de stad vormden zich poorten op de volgende plaatsen/ met de volgende namen…
De oudste poorten zijn (12de eeuw): de Waterpoort, Torenpoort (of Turrepoort), Posteernepoort, Zandpoort, Kuippoort, Ketelpoort, Walpoort, Brabantpoort (of Braampoort), Steenpoort…
En vervolgens werd uitgebreid met (13de-14de eeuw): Sint-Jorispoort, Grauwpoort, Schaapbrugpoort, Hooipoort, Vijfwindgatenpoort, Koepoort. Verder: de (buitenste) Muidepoort, het Rabot als watertoegangspoort, Brugse Poort, Heuvelpoort (of Heuverpoort), Kortrijkse Poort (of Petercelle Poort), Sint-Lievenspoort, Keizerpoort (of Brusselsepoort), de Dendermondse Poort en de Spitaelpoort.
De Dampoort of Geuzenpoort (16de eeuw) kwam er ter vervanging van de twee laatst genoemde poorten. Dit ging gepaard met de vernieling van de Sint-Baafsabdij en de ontmanteling van de vesten van Sint-Baafsdorp door de Spaanse bezetter. Ook de (buitenste) Muidepoort werd vervangen door de binnenste Muidepoort.
Vanaf 1578 werd de grens van stad Gent bepaald door de Rietgracht. (zie verder)
Tina De Gendt concentreert zich in haar tentoonstelling, getiteld ‘De Poorten – ‘Op ’t randje van de stad’ – vooral op de poorten die het laatst tot stand kwamen, en op hun wijken…
De motivatie voor het bouwen van poorten was legio: politionele controle op wie binnenkwam, tolheffing op goederen, stadsversterking en bastionvorming bij oorlogsdreiging, Nieuwe poorten kwamen er bij volksuitbreiding, of door opportuniteiten, bv.: aanschaffing van gronden van door de Stad…
UITLEG BIJ ENKELE POORTEN
Er werd een poort vernoemd naar Sint-Lieven. Het was een belangrijke Gentse heilige en hield verband met een belangrijke bedevaartsgeschiedenis van de Sint-Baafsabdij, die naar Sint-Lievens-Houtem voer. De ‘Keizerpoort‘ verwijst naar het Duitse keizerrijk dat aan het einde van het eerste millennium, en daarna, haar grens vlakbij Gent had: de overkant van de Schelde.
De ‘Heuvelpoort‘ heette oorspronkelijk ‘Overpoort’ – in het dialect “Heuverpoort” – omdat ze voorbij het Stadsgrondgebied lag, in casu op het gebied van de Sint-Pietersabdij.
‘Petercelle Poort‘ verwijst naar ‘Petri Cella’, wat betekent ‘Kruis van Petrus’, en refereert naar het gebied van de Sint-Pietersabdij.
‘Dampoort‘ verwijst naar Steendam, de de dijkweg die in 1540 werd aangelegd. De Dampoort werd gebouwd door het Spaanse bestuur in 1540, uit vrees voor een aanval van protestanten of geuzen.
De ‘Dendermondse Poort‘ en de ‘Spitaelpoort‘ werden afgeschaft, en door de Dampoort vervangen.
De ‘Binnenste Muidepoort‘ maakte deel uit van een versterking aangebracht door het ‘Calvinistisch Bewind‘ (1577-1584).
Het Rabot is een watertoegangspoort, maar ook een keersluis die het waterpeil in de Lieve beheerde. Lees op deze blog: ‘De Lieve en de Rabotten‘
DE GROEIDYNAMIEK
We citeren selectief uit ‘Inventaris Onroerend Erfgoed‘
“Door een overeenkomst tussen de Schepenen en de abt van Sint-Pieters kwam een deel van het Sint-Pietersdorp in 1253-54 binnen de stadsomheining, verdedigd door twee poorten, de Heuverpoort en de Petercelle- of Kortrijksepoort verbonden door een Hoge Vest die verder leidde naar de Bijloke. Tot 1796 echter bleef het gebied onafhankelijk van de stad.”
“In 1254 voegde gravin Margaretha van Constantinopel en haar zoon Gwijde het gebied Overschelde of zogenaamde Brabantwijk (ten zuidoosten) bij de stad. Het werd verdedigd door de gegraven Schepenenvijver en de Hooipoort op het kruispunt met de Brabantdam; bij de Schelde was de Koepoort als dienstpoort voorzien.”
“De Oudburg, onmiddellijk aansluitend bij de Kuip in het noordwesten (…) werd geannexeerd in 1274 en verdedigd door drie poorten, de Schaapbrugpoort, Grauwpoort en Waterpoort.”
“Circa 1299-1300 ook kocht de stad verschillende gebieden (…). Ze werden ingesloten door de Waldam en Vogelenzanggracht (1325) die in het noordoosten aansloot bij de vest van de Muide. Het gebied van de Muide werd versterkt door een binnen- en buitenpoort.”
“Op het einde van de 13de eeuw tenslotte werd de zogenaamde Hoye met het Klein Begijnhof door het Klein Scheldeken (1290), tussen de Oude- en Nederschelde, ingesloten. (…) De Vijfwindgatenpoort werd de nieuwe ingangspoort.”
“Het zogenaamde Zand en de Heerlijkheid van Ravenschoot (…) werden ingelijfd door het graven van de Keizersvest (1378-1384) die de twee nieuwe poorten, de Keizerpoort en Sint-Lievenspoort verbond.”
“Na een overeenkomst met de abt van Sint-Baafs werd in 1325-26 een afzonderlijke ringgracht rond het Sint-Baafsdorp aangelegd voorzien van twee poorten, de Hospitaalpoort en de Dendermondse poort.”
DE STADSASSEN
“Richting bepalend voor de verdere stadsuitbreiding zal de noordas worden leidend van de Geldmunt, Lange Steenstraat, Sleepstraat en Sint-Salvatorstraat naar de Muidepoort en verder naar Meulestede.”
“In oostelijke richting leidde de Steendam over de Sint-Jorispoort en de Dampoortstraat naar de Dampoort– of Antwerpse poort in de richting van het Land van Waas en Antwerpen. Vanaf de Braam- of Brabantpoort, over de Brabantdam en Lange Violettestraat leidde de Brusselsepoortstraat haar de Keizer- of Brusselsepoort in zuidoostelijke richting naar Brabant, en de Sint-Lievenspoortstraat naar de Sint-Lievenspoort (langswaar de “Sint-Lievenszotten” op bedevaart trokken) en de Hundelgemsesteenweg.
In zuidelijke richting leidde de Sint-Pietersnieuwstraat vanaf de Walpoort en via de Overpoortstraat naar de Heuverpoort.
De Veldstraat werd over de Ketelpoort verlengd met de Nederkouter en Kortrijksepoortstraat tot de Petercelle- of Kortrijksepoort en verder met de Kortrijksesteenweg die naar Kortrijk en Oudenaarde leidde.
Tenslotte leidden twee belangrijke wegen in westelijke richting: de Hoogstraat – Brugsepoortstraat vanaf de Torenpoort en de Burgstraat -Begijnengracht vanaf de poort bij de Onthoofdingsbrug naar de Brugse poort en verder in de richting van Brugge.”
De oudste poorten (omgevormd tot binnenpoorten) en de 14de- en 16de-eeuwse stadspoorten, hebben de stadsplattegrond van het huidige Gent bepaald.
SAMENHANG MET BASTIONS EN VESTEN
Gent kreeg binnen de 16de-eeuwse een gebastionneerde omwalling die belangrijke poorten verbond.
Aan de oostzijde van de stad zagen twee bastions het licht tijdens het calvinistische bewind (1577-1584): “het zogenaamde Papenbolwerk (in het noorden, bij de vroegere Papenstraat, heden Doornzelestraat) en het Geuzenbolwerk (bij de 16de-eeuwse Dampoort, ook Geuzenpoort genaamd).”
“De Keizer- en Sint-Lievenspoort werden in 1578 van een bolwerk voorzien en een machtig bastion. (…)” “Ook de Hoge Vest tussen de Bovenschelde en Leie kreeg een bastion, het zogenaamde Oranjebolwerk, in 1579 versterkt met het Graven- of Nassaubolwerk, evenals de Heuverpoort.”
“Voor het eerst ook werd een vest gegraven tussen de Bijloke en Einde Were; naar de Brugse poort toe werd de bestaande gracht verbreed en rond drie bastions geleid: het bolwerk van Einde Were, het bolwerk Thenden Mueren en het Hembysebolwerk.
Ook de Begijnentoren tussen de Brugse poort en het Rabot werd door een bastion versterkt. ”
“Zo kreeg de stad in een korte tijd (1577-1581) haar gesloten driehoekige omtrek die ze tot het einde van de 18de eeuw zal behouden (…)”
“Immers de meeste vesten werden pas einde 19de eeuw gedempt en omgevormd tot brede boulevards, heden herschapen in een drukke verkeersring omheen de stad.”
RIETGRACHT
Voor alle duidelijkheid: het stadsterritorium ging verder dan het gebied dat binnen de stadsmuren lag. Het territorium van de Stad werd gemarkeerd door de Rietgracht die in een wijde boog rond de eerste bebouwing lag. Uiteindelijk vielen de stadsgrenzen min of meer samen met de ligging van die Rietgracht. Lees op deze blog: ‘De Rietgracht, wa’s da?‘ en ‘Rietgracht in Heernismeersen: een “waterzooi”‘ en ‘Daar bij die molen‘
POORTEN GESLOOPT
“In het kader van de hervormingspolitiek van Jozef II werd van 1781 af geleidelijk met de ontmanteling van de stad gestart en werden de meeste stadspoorten gesloopt (Muidepoort, Dampoort, Keizerpoort, Kortrijkse en Brugse poort).”De Heuvelpoort of Heuverpoort bleef het langste overeind. Deze poort werd gesloopt in 1827.
AFSLUITINGEN VOOR TOLHEFFING
“Een decreet van Napoleon van 1803 bevorderde de verdere stadsontmanteling.
Wel werden van 1809 af nieuwe “stadspoorten” opgericht. Het waren echter meestal slechts afsluitingen (vaak in empirestijl) zonder enig verdedigingskarakter gecombineerd met een octrooihuisje voor het innen van de stadsrechten. Ze zullen allen verdwijnen met het afschaffen van het octrooirecht in 1860.”
ALLE AFGESCHAFT
Onthouden dus dat de poorten er vooral waren als onderdeel van verdedingsbastions en verdedigingsgrachten, maar ook een economische functie hadden: tolheffing.
Eerst moest men tol betalen op alle goederen die men binnen de stadsmuren bracht. Er heerste enige willekeur en de begunstigden waren diverse edellieden.
Na de ‘Franse Revolutie’ werd de tolheffing vervangen door het ‘octrooirecht‘: een eenvormige gemeentelijke belasting op in- en uitvoer van goederen.
Door dit laatste bleef de industrie lange tijd binnen de stadsmuren.
Na de afschaffing van het octrooirecht (1860) zal ook de laatste belemmering voor een horizontale expansie van de stad verdwijnen.
Aan de poorten werd ook nog aan persoonscontrole gedaan. Iedereen die de stad wou binnenkomen werd gecontroleerd… zoals in een politiestaat…
Alle poorten zullen verdwijnen en de stadswallen zullen omgeschapen worden tot brede boulevards.
DE WIJKEN?!
“Eeuwenlang kwam je de stad binnen via gigantische poorten. Vandaag vind je precies op die plaatsen dynamische en kleurrijke stadswijken” Dixit ‘STAM‘.
Curator van de tentoonstelling Tina De Gendt revelleert één en ander over het leven in die poortwijken. Ze nodigt echter vooral iedereen uit om er zelf op verkenning te gaan.
Wat je terplekke, in de tentoonstelling, kan zien, zijn: foto’s uit de jaren 80, 90 en 2000 en objecten met een bijzondere geschiedenis. De expo toont daarnaast heel wat video- en audiomateriaal over de poortwijken.
De expositie vindt plaats tegenover het ‘STAMplein’. Deze tijdelijke expositie loopt tot 31 augustus 2025. De expo heet ‘De Poorten – Op ’t randje van de stad‘ is de finale van het erfgoedproject ‘De vierkante kilometer‘ waar historica Tina De Gendt de afgelopen zes jaar veel tijd en energie in gestoken heeft. Noteer dat ‘De vierkante kilometer’ recent de ‘Europese Erfgoedprijs‘ heeft gewonnen.
Lees ook op deze blog:
Lees ook op deze blog:
